Het belang van rituelen

ma 18 nov 2024 - Annegien Ochtman-de Boer

De maand december kent vele rituelen. Het begint al met de adventskalender: elke dag een luikje openen en als alle luikjes open zijn is het Kerstmis. Op kerstavond is het kerkbezoek het hoogste, want we houden er nog steeds van om samen ‘Stille nacht heilige nacht’ en ‘Gloria in excelsis deo’ te zingen. De kalkoen verschijnt op tafel bij het familiediner en als het goed is hebben we een heel gezellig samenzijn. Vervolgens ronden we het jaar ook weer af met een en al rituele handelingen: vuurwerk, oliebollen, knallende kurken, de Oudejaarsconference.

Mensen hechten aan rituelen en niet alleen in december. Rituelen spelen een belangrijke rol in het leven en daarom zou meer kennis van rituelen ook coaches in hun werk kunnen helpen.

Definitie
Het Latijnse bijwoord ‘rite’ betekent 'volgens de godsdienstige gebruiken', of meer in het algemeen ‘op de gebruikelijke wijze’. Het zelfstandig naamwoord ‘ritus’ kent een ruime, ook niet-godsdienstige, betekenis: godsdienstig gebruik, ceremonie, gebruik, gewoonte. Tegenwoordig gebruiken we het woord op twee manieren; enerzijds voor een plechtigheid, een ceremonie, en anderzijds voor herhaalbare handelingen die zorgen voor herkenning.

Ceremonies en plechtigheden
Bij scharniermomenten in het leven proberen we vorm te geven aan dat moment door er een bijzonder geheel van te maken. Vroeger was het gebruikelijk om kinderen te laten dopen en de wens om de geboorte van je kinderen te vieren is niet verdwenen. Om daaraan te beantwoorden ontwikkelde ik de ‘gezingeving’, een moment om te markeren wat de komst van de kinderen in het leven van de ouders betekent. Een ceremonie waarin vaak de dankbaarheid voor het nieuwe leven wordt uitgesproken, net als beloftes aan de kinderen en wensen voor hun toekomst.

Trouwen is ook zo’n moment waarbij je als bruidspaar in de voorbereidingen uitgebreid kunt stilstaan. Want het is leuk als de bruid een prachtige jurk draagt, de locatie bijzonder is en de dj bij het feest geweldig, maar het is minstens zo belangrijk dat je nadenkt over de vraag wat die grote stap nou precies betekent, wat je verlangen is met betrekking tot de gezamenlijke toekomst en wat je elkaar wilt beloven. Kortom: ook de ‘binnenkant’, de inhoud is belangrijk, en niet alleen de ‘buitenkant’.

Steeds meer huwelijken eindigen in een scheiding. Het is eigenlijk heel apart dat daar nog weinig rituele vormen voor gevonden zijn. Langzaam komt het scheidingsritueel wat meer in de belangstelling, vooral bij ouders. Een dergelijk ritueel kan de kinderen helpen beseffen dat ze uit liefde geboren zijn, en kan helpen de gedane belofte te vervangen door een nieuwe voor een toekomst als gescheiden ouders.

Rituelen rondom het afscheid van het leven zijn, zeker ook door het steeds meer wegvallen van kerkelijke structuren, aan verandering onderhevig. Er wordt gezocht naar nieuwe wegen en daarin mag, veel meer dan vroeger, degene die gestorven is centraal staan. Elk afscheid is uniek, want elk mens is uniek en krijgt hopelijk een respectvol, liefdevol en waardig afscheid.

Dagelijkse rituelen
Onze dagen zijn vol van rituelen: we staan op, doen de gordijnen open en stappen onder de douche. Ik heb er een gewoonte van gemaakt om bij het opendoen van de gordijnen het licht te begroeten om daarmee aan te geven dat ik blij ben dat weer een nieuwe dag begint, met nieuwe mogelijkheden. We ontbijten met de radio op 1 of 4 of met de krant. En in de avond zijn er ook weer de vaste handelingen: we doen de gordijnen dicht, lezen de krant, kijken naar het nieuws en eten altijd een appeltje voordat we gaan slapen. Zo geven de vaste rituelen structuur aan onze dagen. Ook het naar bed brengen van kinderen zit vaak vol met rituelen, omdat zij belang hebben bij weten waar ze aan toe zijn, en dus aan herhaling, en dus aan bepaalde rituelen die ook rust kunnen geven: uitkleden, tandenpoetsen, voorlezen, zingen, nog één kusje.

Belang
Rituelen kunnen helpen bij het vinden van identiteit. We geven ons leven ermee een bepaalde vorm, persoonlijk, maar ook in de sociale contexten van ons leven; in een gezin of in een bedrijf, in ons werk. Ons samenleven is niet alleen maar iets oppervlakkigs – we nemen het serieus en waarderen het. Het leven is (meestal) goed en daarom vieren we het met rituelen. Zo komen we in contact met de wortels van ons leven en onze persoonlijke en gemeenschappelijke identiteit.

Rituelen kunnen ons ook het gevoel geven thuis te komen en dat gevoel versterken, want wij voeren voor een deel weer dezelfde rituelen uit die onze ouders en grootouders ook uitvoerden; net als mijn ouders dat bij ons deden geven wij onze kinderen en inmiddels ook kleinkinderen met Kerstmis een boek en lezen we een verhaal voor. Dat geeft een gevoel van continuïteit en kan ons sterken in het vertrouwen dat wij delen in de levenskracht van onze voorouders.

Rituelen brengen ons in contact met onszelf, met onze innerlijke kern, en zijn voor sommigen van ons misschien ook wel de plek waar wij Liefde of Iets met een hoofdletter vermoeden, of zelfs ontmoeten. Even pas op de plaats en luisteren, luisteren naar een innerlijke stem, en erop vertrouwen dat dat Iets, in ons is en om ons heen.

Ten slotte geven rituelen ons ook een herinnering voor de toekomst. En zo kunnen ze van groot belang zijn bij de scharniermomenten in ons leven, als we te maken krijgen met belangrijke vrolijke en verdrietige momenten.

Hervormen
In maart 1977 vond de vliegramp op Tenerife plaats, waarbij 538 doden te betreuren waren. Er speelde toen een dag stemmige muziek op de radio. Hoe anders was de reactie toen in juli 2014 de ramp met de MH17 plaatsvond: het samen uiten van emoties, de lange stoet rouwauto's, een nationale herdenking, een jaar later weer een viering, en de aanleg van een herdenkingsbos. Wat een verschil, en dat in iets minder dan veertig jaar tijd.
Knuffels, bloemen, bermmonumenten, kaarsjes, allemaal tekenen van collectieve rouw: hoe komt dat? Ik denk omdat we de oude gebruiken kwijt zijn en we dus nieuwe zoeken.

En juist omdat rituelen veranderen komen er steeds meer momenten waarvoor mensen rituelen bedenken. Denk aan het verlaten van het huis als je ongeveer 18 bent, het loslaten van het oude huis bij verhuizing, en bij emigratie.
Vieren dat je tien, twintig, vijftig jaar getrouwd bent.
Een ritueel voorafgaand aan euthanasie of bij het sluiten van een kist. Inmiddels zijn heel wat ‘ritueelbegeleiders’ opgeleid om mensen daarbij te helpen.

Coachpraktijk
Ook in de coachpraktijk kunnen rituelen zinvol zijn omdat ze structuur bieden. Een vast begin- en afsluitingsritueel kan behulpzaam zijn bij het vormgeven van sessies. Ik heb altijd twee brandende kaarsen op mijn tafel staan als ik iemand bij mij thuis verwelkom voor een gesprek. Dat betekent: je bent welkom, er is op je gerekend, ik heb tijd voor je. Rituelen die steeds terugkomen geven een gevoel van veiligheid en een veilige, vertrouwde omgeving creëren lijkt me bij uitstek de taak voor de coach. Het zal in de praktijk vaak gaan om veranderprocessen en loslaten. Het ritueel verbranden van een tekst zou daarbij kunnen helpen: het letterlijk loslaten helpt om ook figuurlijk los te laten en je ‘lichter’ te voelen. Ook met creatieve rituelen als bijvoorbeeld tekenen kan veel bereikt worden: je spreekt je coachee aan op een heel ander niveau en daarmee kom je wellicht terecht in een andere laag. En zeker aan het einde van een traject zou een ritueel goed zijn om de voortgang te markeren.

Annegien Ochtman-de Boer (1955) is rituelenspecialist. Ze is theoloog en remonstrants predikant, maar werkt vanuit haar eigen bedrijf steeds vaker buiten de kerk, omdat juist daar de behoefte aan nieuwe rituelen groot is. In 2015 verscheen van haar hand Nieuwe rituelen. Vorm geven aan de belangrijke momenten in je leven. www.ritualiter.nl