Column: Hoe om te gaan met corona?

ma 20 apr 2020 - Guido van de Wiel

De Romeinse filosoof Epictetus is meer dan relevant om in deze periode van corona te bestuderen. Hoe kennis van zo’n 19 eeuwen geleden ons door de corona-tijd kan laveren.

Epictetus behoort tot de school van het Stoïcisme. Toen ik als jonge jongen op het VWO over het stoïcisme las, leek mij dat maar een saaie en onaantrekkelijke filosofische stroming. Niet echt een levenslustige manier van kijken, leek me; alsof je er niet het maximale mee uit het leven zou halen. Hoe veel aantrekkelijker was het om juist het Epicurisme – dat genot boven alles plaatste – te omarmen? Toch zie ik – nu ik Epictetus herlees – dat er juist veel waarde zit in zijn opvattingen: hij laat zien hoe je ervoor kunt zorgen om van elke situatie het beste te maken, niet onbelangrijk in deze ontwrichtende coronatijd!

Het belangrijkste advies van Epictetus is: richt je op de dingen waar je invloed op hebt. Het is namelijk een filosoof die – lang voor populaire managementdenkers als Stephen Covey – al het onderscheid aanbracht tussen zaken waar je invloed op hebt en zaken die buiten je invloedssfeer liggen.

1. Laat je niet deprimeren door zaken die je toch niet in de hand hebt
Epictetus geeft het voorbeeld dat sommige mensen zich opwinden of in zak en as terechtkomen als ze merken dat de wind niet gunstig staat om te gaan zeilen. Zij winden zich op, kijken continu naar buiten, klagen steen en been of geven de omstandigheden de schuld. Maar Epictetus zegt: "God heeft ons niet de manager van de wind gemaakt." Hier stuiten we op een wat algemener uitgangspunt van Epictetus dat ik hierna bij punt 2 apart bespreek.

2. We kunnen de externe wereld niet beïnvloeden, maar wel onze houding hiertegenover
Sommige zaken die vanuit de externe wereld op je afkomen liggen buiten je invloed. Sommige regels (zoals anderhalve meter afstand houden of thuis blijven ) moet je nu eenmaal opvolgen. Maar hóe jij deze regels vervolgens opvolgt is altijd aan jou. Daarmee roept Epictetus niet op tot revolutie of ondermijning van de regels. Hij laat zien dat je innerlijke kwaliteiten – zoals je waardigheid of je opgewektheid – daarbij niet óók hoeft weg te geven. Zo beschrijft Epictetus in datzelfde werk Discourses over een situatie die veel doet denken aan een verplichte in-quarantaine-stelling het volgende: "I must go in exile. Does any man then hinder me from going with smiles and cheerfulness and contentment?"
Even verderop in die tekst laat Epictetus zien hoe een ander ooit zo veel geweld op hem toepaste, dat Epictetus’ been op het punt stond te breken. Vrij vertaald zegt Epictetus, nogal onverstoorbaar, tegen diegene: ‘je kunt weliswaar mijn been breken, maar niet mijn wil.’ Als een ander jou in de gevangenis gooit, heeft hij hooguit zeggenschap over je lichaam, maar nog niet over je geest. (“I will throw you in to prison.” My poor body, you mean.). Al heeft een ander nog zoveel macht: hij heeft nooit zeggenschap over jou; hooguit over jouw lichaam.

3. Alles heeft een gunstige betekenis als jij dat zelf wil
In een ander, kleiner en handzamer werk, getiteld Encheridion, schrijft Epictetus: "Voor mij heeft alles een gunstige betekenis als ik het zelf wil; want wat er ook uit voort mag komen, het ligt in mijn macht om het te gebruiken voor mijn welzijn." Het is waardevol om dit ook toe te passen op corona. In boek IV van Discourses laat Epictetus zien hoe je elke keer dat je het gevoel hebt dat je iets opgeeft, dit kunt ombuigen in iets positiefs. Deze filosoof zegt: "Richt je in die gevallen op wat je ervoor in de plaats krijgt. En als het meer is wat je ervoor terugkrijgt, zeg dan nooit dat je schade geleden hebt." Hij vervolgt met een aantal interessante uitruilmogelijkheden die maken dat je onderaan de streep geen schade lijdt: "Je hebt geen schade geleden als je een schone daad doet voor weinig geld, als je onnodig gepraat inruilt voor ware stilte of als je lasterlijke taal inwisselt voor zelfrespect. (…) Maar als je dit niet doet, zul je zien dat je je tijd verkwanselt en dat alle moeite die je nu aan jezelf besteedt, verkwist wordt en tevergeefs is."

4. Breng een zekere mate van discipline en regelmaat in je leven aan
De volgende uitspraken zijn eveneens afkomstig uit zijn aforistisch opgestelde Encheridion: "Bepaal voor jezelf een zeker gedragspatroon waar je je aan houdt, zowel wanneer je alleen bent als wanneer je onder de mensen bent." En iets daarvoor schrijft hij: "Je moet een discipline volgen en je op een vastgestelde tijd onderwerpen aan lichaamsoefeningen, zowel in de hitte als in de kou." Alle gebeurtenissen – positief of hoegenaamd negatief – raadt hij aan met discipline tegemoet te treden en niet uit de weg te gaan: "Houd je aan datgene wat op je weg komt, als ware het een wet; als zou je zondigen wanneer je die wet zou overtreden." Deze vormen van discipline houden je op de been. Ze zorgen ervoor dat je een ritme en regelmaat in je dag aanbrengt die nu in de coronatijd voor een groot deel wegvalt, omdat deze niet meer van buitenaf worden aangeboden.

5. Relativeer
Epictetus vertelt een kort verhaaltje om een geestelijke leefregel van zelfrelativering duidelijk te maken: "Wanneer iemand een drinkbeker van een ander breekt, ligt het voor de hand te zeggen: 'Dat kan nu eenmaal gebeuren.' Wanneer jouw eigen drinkbeker breekt, dien je je op dezelfde wijze te gedragen als wanneer die van een ander breekt. Pas dit inzicht ook toe bij belangrijker zaken." Met andere woorden: toen wij vóórdat hier in Nederland corona uitbrak, iemand hoorden spreken over de situatie rondom corona in Wuhan, reageerden we misschien enigszins empatisch, maar zeker niet dramatisch. Epictetus geeft ons de tip om dan ook niet dramatisch te gaan reageren nu het onszelf betreft.

6. Kortom: verzoen jezelf met de situatie, met de ander en bovenal met jezelf
Als jij niet content bent met wat op jouw pad komt, dan ben jij sowieso ongelukkig. Leer dus om content te zijn met dat wat aan jou gegeven wordt. Op het eerste (het lot) heb je geen invloed, op het tweede (je reactie) wel. Zelfs als een ander jou kwaad doet, dan is dat de keuze van die ander. Epictetus schrijft, vrij vertaald: Houd niet vast aan wat een ander toebehoort. Juist als ongeluk jou ten deel valt en ook als een ander daar een actieve en 'negatieve' rol in speelt, blijf jij nog altijd zelf bepalen hoe jij wenst te reageren. Jij blijft zelf bepalen in hoeverre jij je wil, gaat en zult verzoenen met de situatie en met de ander. De belangrijke tip die hierin verborgen ligt is: verzoen je met de situatie en verzoen je op die manier met jezelf. In de geweldige films over Kung Fu Panda noemen ze dit ook wel de weg naar 'inner peace'. Verzoening lijkt op het eerste gezicht met name een uiterlijk proces met een ander, met de omgeving, met het lot of met de ongewenste rotsituatie. Maar goed beschouwd is verzoening ultiem een innerlijk en persoonlijk proces.

Dus als jij binnen moet blijven vanwege corona, dan is dat de realiteit die jou door de situatie (corona) en door anderen (Rutte/ overheid) wordt opgelegd. Als jij het ziekenhuis in moet met ernstige klachten, dan leert Epictetus je dankbaarheid te oefenen; bijvoorbeeld voor het feit dat dat ziekenhuis er überhaupt is. Zelfs voor het omgaan met overlijden van nabije dierbaren heeft Epictetus leefregels opgesteld die je kunnen sterken in die situatie.

Epictetus is mijn eigen 'Covidius'. Hij leert je om je te verzoenen met alle omstandigheden. Het binnen blijven zelf, of de corona an sich, kan nooit het drama zijn. Jij blijft zelf de keuze hebben om er al dan niet een drama van te maken. Epictetus laat ons zien dat je er altijd ook voor kunt kiezen om met vreugde en zonder verlies van blijdschap te blijven reageren op alles wat op je afkomt.

Ik hoop dat deze eeuwenoude inzichten van Epictetus voor jou – linksom of rechtsom, vroeg of laat, in het klein of in het groot – van waarde kunnen zijn in deze coronatijd en daarna.


Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, ghostwriter en schrijfcoach. Hij schreef boeken zoals Durf het verschil te maken, Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. Guido is onder andere verbonden aan de Veranderbrigade en is executive coach bij meerdere business schools. www.wheelproductions.nl