Column Guido van de Wiel: Schaduwwerk

di 20 aug 2024 - Guido van de Wiel

In mijn studententijd heb ik me meermalen ingeschreven voor een amateurtoneelgezelschap. Verbonden aan de faculteitsvereniging ging ik dan voor de duur van één jaar met een groep medestudenten aan de slag om toneelproducties te maken. Ik herinner me één keer dat de animo voor deze toneelcommissie nogal overweldigend was. Het probleem was dat de aangetrokken regisseur een stuk op de lessenaar had liggen waarin maar plaats was voor acht acteurs en actrices. Maar zij zat nu ineens, dankzij een goede wervingscampagne, opgescheept met zeker het dubbele aantal mensen dan dat het toneelstuk aan rollen kan bieden. Ik herinner me echter nog als de dag van gisteren hoe zij dit surplus aan mensen creatief wist te maken.

De helft van de mensen kreeg de reguliere rollen toebedeeld, inclusief teksten, cues voor opkomen en afgaan en andere regieaanwijzingen. De andere helft van de mensen kreeg de opdracht om gedurende het gehele stuk ieder één acteur als schaduw te achtervolgen. Om zich steeds, gehurkt, zittend of staand, direct naast de acteur op te stellen. Zo ontstonden duo’s. De ene helft van het duo speelde de reguliere rol. De andere helft van het duo kreeg de opdracht om de zogenaamde subtekst, de gevoelens die onder de oppervlakte sluimerden en onder de tekst schuilgingen, woordeloos uit te beelden. Juist door die onuitgesproken stemmen, dat dieper gelegen gevoelsleven, ook uit te drukken, maakte de voorstelling – voor spelers en voor publiek – tot een van de meest krachtige ervaringen. Jaloezie, woede, verdriet werden zichtbaar gemaakt, terwijl in woorden deze emoties vaak ontkend werden.

Waar we met die toneelclub feitelijk mee bezig waren is wat ik later als ‘schaduwwerk’ ben tegengekomen. Schaduwwerk is een begrip waarvoor we terug moeten naar Carl Jung. Met dit begrip verwees deze psycholoog naar al die delen in onze persoonlijkheid die we in de loop van ons leven zijn gaan onderdrukken of verbergen. Bijvoorbeeld omdat ze niet pasten bij het beeld dat we graag van onszelf wilden neerzetten. Ook kan het gaan om karaktereigenschappen die vroeger, in je gezin van herkomst, als onwenselijk werden gezien. Door de tijd heen zijn er dus allerlei emoties, karaktereigenschappen, herinneringen, verlangens, angsten en impulsen die je weggedrukt of onderdrukt hebt. Uit schaamde of omdat ze eerder op straf dan op beloning konden rekenen in je directe omgeving.

Het doel van schaduwwerk is om alle onderdrukte delen van onszelf weer te herontdekken, deze te erkennen en opnieuw te integreren in ons leven. In essentie draait schaduwwerk om het omarmen van de volledige complexiteit van onszelf, inclusief al die delen die we liever zouden verbergen. Het probleem is dat we sommige delen zo diep hebben verborgen, zo ver weg hebben gestopt, dat we ze niet eenvoudig meer als delen van ons kunnen herkennen. Dit maakt dat schaduwwerk vaak moeilijk, confronterend en emotioneel is. Niet zelden is dan ook de hulp van een professional benodigd om de schaduw in al zijn donkertinten zichtbaar te maken. Signalen die erop wijzen dat er schaduwwerk te doen is, zijn onder meer: overmatige reacties, patronen die zich blijven herhalen en zelfsabotage.

Heb je je schaduwkant eenmaal in beeld, dan is de volgende stap om die schaduwdelen te integreren in je leven. Zo ga je meer keuzevrijheid en meer autonomie ervaren, en ontwikkel je er bovendien een sterker en veerkrachtiger zelf door. Het gevolg van schaduwwerk is dat je niet alleen bij jezelf beter zicht krijgt op je totale menszijn, maar ook helderder de contouren van andermans schaduw ziet. En hier dient zich meteen een valkuil voor coaches aan. Want als je merkt dat je liever bezig bent met de schaduwkant van anderen dan met die van jezelf, dan is er waarschijnlijk sprake van een stukje schaduw dat je nog onder ogen moet komen. Het is met recht: the art of dark matter…

De dansers Rahmane D. Belkebiche en Yoherlandy Tejeiro Garcia lieten in 2018 in de kwartfinale van het dansprogramma Révolution op de Canadese televisie een fantastische dans zien. In die dans beeldden ze op artistieke wijze uit hoe iemand met zijn schaduw kan vechten, kan worstelen, erdoor meegezogen wordt, erdoor verzwolgen kan raken. Dit is nog een hardnekkig principe binnen het werken met dark matter: hoe verder je je schaduw van je af probeert te werpen, des te langer die wordt en des te meer je gaat voelen hoe deze altijd weer aan je blijft kleven.

Naarmate je je donkere kanten verder ontkent, des te groter de schaduw is die deze over je bestaan gaat werpen.

De ultieme les is natuurlijk hoe je uiteindelijk met je schaduw, in hervonden vrijheid, ook kunt dansen, kunt zwieren, hoe er een dynamisch evenwicht mee mogelijk is, waarin de lichte en donkere kant van het bestaan elkaar aanvullen. Blijf je gedurende dat hele proces van schaduwwerk wel een beetje aardig voor jezelf? Ik vraag dit voor een vriend.

Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, (schrijf)coach en ghostwriter. Hij is onder meer verbonden aan de Veranderbrigade. Eind 2024 verschijnt The Smell of the Place (i.s.m. Merlijn Ballieux) als opvolger van hun bestseller Durf het verschil te maken. Eerder schreef hij boeken zoals Van meetbaar naar merkbaar, van duurzaam naar dierbaar, Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. www.wheelproductions.nl