Briefwisseling: Leiderschap nog aan toe

do 16 jan 2025 - Koen Marichal

Al 14 jaar schrijven Koen Marichal en Jesse Segers brieven naar elkaar. Soms in gesproken vorm, soms in geschreven vorm. Het onderwerp is steeds leiderschap in al zijn facetten en uitwerkingen. Van het abstracte naar het concrete en terug. Soms met sterke emoties en soms koel en pragmatisch. En steeds opnieuw zijn ze het eens met elkaar dat ze het niet helemaal eens geraken met elkaar. Omdat ze op verschillende manieren tegenpolen zijn. Maar ook omdat het antwoord op vragen over wat leiderschap is, welk leiderschap nodig is en hoe dat leiderschap ontwikkelt nooit definitief verworven zijn.

       
Koen Marichal                          Jesse Segers

Koen Marichal is psycholoog, gastdocent leiderschap in Antwerp Management School, CVA-CNO, TIAS en Sioo, en oprichter van Casa 19 dat collectief leiderschap versterkt. Onlangs verscheen zijn boek De leider: Dat zijn wij.  
Jesse Segers is bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Exeter (VK) en partner van Ginkgo Consulting (BE). Hij helpt leiders en hun organisaties in hun ontwikkeling. Onlangs verscheen het boek Tijdmeesterschap: Een handreiking voor veranderaars dat hij schreef met Marguerithe de Man.
 

Dag Jesse,

Democratie vraagt om religie. Het is de titel van het recentste boekje van Hartmut Rosa en het verslag van een lezing voor een conferentie  van bisschoppen in 2022. Rosa, een Duits socioloog en politoloog, die ik via jou heb leren kennen, is een van die denkers die me helpen begrijpen wat er in de wereld gebeurt. De kern van zijn betoog is dat we leven in tijden van ‘razende stilstand’.

Aan de ene kant de versnelling en de hitte van steeds meer willen en moeten weten, meten, controleren, beheersen en aan de andere kant en juist daardoor inertie door strijd en uitputting. De razende stilstand holt de ruimte voor ontmoeting, wederzijdse beïnvloeding, resonantie verder uit, en dus ook voor leiderschap vanuit wederkerigheid. Resonantie heeft ruimte nodig, waarin ‘geraakt worden’ mogelijk wordt. Kerken zijn voor hem plekken die resonantie mogelijk maken. In ons vakjargon praten we over 'holding spaces'.

Een concreet voorbeeld van razende stilstand. Ik werk voor een farmaceutisch bedrijf. Tijdens een babbel met senior managers ging het over e-learning. Managers en medewerkers worden steeds meer gedwongen om korte modules over van alles en nog wat online te volgen. Verplicht, vanuit het hoofdkantoor. Ik vroeg wat ze daar van vonden. "Totale onzin", was hun spontane reactie, "het levert niets op". Tezelfdertijd worden budgetten voor dialoog en ontwikkeling gereduceerd. Razende stilstand.

Een ander voorbeeld. MIT Sloan Management Review valt net in de bus, je weet wel, die driemaandelijkse ‘machinezang’ zoals je het eerder in onze briefuitwisseling zo treffende benoemde. Op de cover de verleidelijke titel Tackling burnout at the source. In het artikel tal van slimme aanbevelingen om het werk goed te structureren. Allemaal vanuit het paradigma ‘we can fix this’. Als er maar wat goed leiderschap is… Razende stilstand.

“Ik moest gewoon afwachten tot het duister van de vlucht zakte. Daarna kon ik zien wat er van mij overgebleven was”, schrijft Kader Abdolah in De reis van de lege flessen. Hij brengt er verslag uit van zijn aankomst in Nederland in 1988, op de vlucht voor het regime van Khomeini in Iran. Het boek vertelt over een totaal gebrek aan resonantie met zijn nieuwe omgeving. En hoe hij Nederlands woord per Nederlands woord wederkerigheid zoekt in zijn nieuw land. Het is ook een soort stilstand, niet razend maar verstillend, naar binnen kerend.

In een ander boek vertelt Abdolah het verhaal van Zarathustra. Wat een ontdekking. Met je voorliefde voor filosofie weet je misschien wel dat Zarathustra zowat de uitvinder is van het monotheïsme. Hij leefde ongeveer 3500 jaar geleden, werd priester, zette zich af tegen de vele vormen van uitbuiting en afgoderij, trok zich terug en ontwikkelde de gedragslijn van ‘het goede denken, het goede zeggen, het goede doen’. Hij predikte zijn geloof dat er maar één ware god was, en daarnaast een geest van het kwade, die later de duivel werd. Hij werd verbannen en uiteindelijk vermoord.

"Zit stil, beweeg niet,
we zitten op de rand van het dak en we zijn dronken"
- Rumi.

Ongelooflijk vind ik dit verhaal. Hoe een mens een fundamenteel nieuw paradigma kan ontwikkelen dat duizenden jaren later nog altijd ons doen en laten bepaalt. Er is goed en kwaad, en er is maar een god. Kijk bijvoorbeeld in Amerika, waar publieke geloofsbelijdenissen hand in hand gaan met machtswellust. En waar Elon Musk meer en meer religieuze uitstraling krijgt. Die Elon Musk doet me trouwens sterk denken aan Jon Veidt, een personage uit Watchmen, die comics klassieker uit midden jaren 80. Als stripliefhebber ben je wellicht vertrouwd met het verhaal.

Adrian Veidt is de hyperintelligente technocraat die ‘de aarde redt van de hel’ onder meer door massamoorden toe te laten. Hij neemt later de naam ‘Ozymandias’ aan, naar een gedicht over Ramses II Look on my works, ye Mighty, and despair! Hij misbruikt Dr. Manhattan, het personage dat de wetenschap verbeeldt en oneindige macht verwerft door alleen met zijn eigen ‘verlichting’ bezig te zijn. Veidts antagonist is Rorschach die radicaal kiest voor menselijke waardigheid en waarheid. Hij wordt finaal vermoord.

Waar brengt ons dat in het dagdagelijkse leiderschapsgedoe? In jouw brief benoem je de prijs die eindverantwoordelijkheid met zich meebrengt: ‘als het fout loopt kijken ze naar jou’. En je hebt het ook over de miskenning van intelligentie en hoogbegaafdheid in leiderschapsposities en het wat trieste lot van de ‘competent jerks’ in teams in tegenstelling tot de ‘lovable fools’. Maar jouw beschouwingen brengen me ook naar de liefde als enige optie in leiderschap, ook al ontpoppen er steeds meer Adrian Veidts tot Ozymandiassen en voelt kiezen voor wederkerigheid en dus menselijkheid steeds meer als een daad van verzet.

Ook de voorbije weken las ik De veertig regels van liefde van Elif Shafak. In dat boek vertelt ze het verhaal van Rumi, die beroemde Perzische theoloog, mysticus en dichter die zo’n 800 jaar geleden leefde. Hij is geboren in Afghanistan, diende te vluchten en vestigde zich in Konya, Turkije, waar hij een imam met groot aanzien werd. Tot hij een zwervende derwish ontmoette, Sjams genaamd. Tussen hen ontstond een intense vriendschapsrelatie die hen beiden transformeerde. Een geval van enorme resonantie.
Shams introduceerde bij Rumi de directe en persoonlijke ervaring van goddelijke liefde, voorbij de religieuze doctrines. Rumi verloor zijn appetijt voor status en aanzien. Het volk, opgehitst door de klassieke imams kwam in opstand. Dat leidde uiteindelijk tot de verdwijning van Sjams. Met de woorden van Abdolah ‘uit het duister van dat verlies’ bleef van Rumi een dichter over, zoals we hem nu nog kennen. Van hem een van mijn lievelingscitaten: "Zit stil, beweeg niet, we zitten op de rand van het dak en we zijn dronken."

Amai, stevige kost opnieuw deze brief. Geschreven zonder AI, de foto van de boeken als bewijs, maar ook als leestips voor 2025. Ik kijk uit naar jouw antwoord. Stel het wel.

Jouw lovable fool,
Koen

Referenties
- Abdolah, K. (2024). Zarathustra spreekt: Wie ben je, wat ben je en waarvoor ben je op deze wereld? Prometheus.
- Abdolah, K. (1997). De reis van de lege flessen. De Geus.
- Parker, S. K., &  Knight, C. (2024, December 10). Design Work to Prevent Burnout: A new model for improving work design supports change that increases employee engagement and reduces stress. MIT Slaon Management Review, 66(2), https://sloanreview.mit.edu/article/design-work-to-prevent-burnout/
- Rosa, H. (2023). Democratie vraagt om religie: Over een bijzondere resonantierelatie (gebaseerd op een lezing tijdens de Würzburger Diözesanempfang 2022). Boom.
- Shafak, E. (2022). De veertig regels van liefde. Nieuw Amsterdam.