Briefwisseling: Leiderschap nog aan toe

ma 18 sep 2023 - Jesse Segers

Al 11 jaar schrijven Koen Marichal en Jesse Segers brieven naar elkaar. Soms in gesproken vorm, soms in geschreven vorm. Het onderwerp is steeds leiderschap in al zijn facetten en uitwerkingen. Van het abstracte naar het concrete en terug. Soms met sterke emoties en soms koel en pragmatisch. En steeds opnieuw zijn ze het eens met elkaar dat ze het niet helemaal eens geraken met elkaar. Omdat ze op verschillende manieren tegenpolen zijn. Maar ook omdat het antwoord op vragen over wat leiderschap is, welk leiderschap nodig is en hoe dat leiderschap ontwikkelt nooit definitief verworven zijn.

      

Koen Marichal       Jesse Segers

Koen Marichal is psycholoog, doceert en onderzoekt leiderschap aan Antwerp Management School.  Hij legt zich toe op de ondersteuning van schoolleiderschap in transitie en is gastdocent bij Sioo en Tias.  
Jesse Segers is rector van Sioo, een interuniversitair centrum voor leiderschap, verander-, organisatie- en advieskunde in Nederland en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Exeter (VK). Hij helpt leiders en hun organisaties in hun ontwikkeling.

Dag Koen,
na 22 jaar landelijke politiek en 14 jaar premierschap zette Mark Rutte himself een stap opzij. Over zijwaarts leiderschap gesproken. In zijn zog liep Politiek Den Haag deze zomer verder leeg. Het riep bij mij de vraag op wanneer je als leider beslist om een stap opzij te zetten? Of anders uitgedrukt: ook deze zomer diende het thema vergankelijkheid (zie brief 2) en leiderschap zich aan.

Wat is het moment waarop je als leider beseft dat het tijd is om de mantel door te geven? Wanneer ben je klaar met het voortdurend afwegen van keuzes die alle 'goed' zijn? Wanneer houd je op met het (ver)dragen van kritiek en beschuldigingen van alle kanten omdat je het onmogelijke niet gedaan hebt? Dat ook de ‘slimme oplossing’ (zie je brief) achteraf gezien uiteraard niet slim was? Deze vragen roepen de noodzaak op om te begrijpen wanneer je van de hoofdweg moet afwijken, zoals je het zo mooi omschrijft.

Tragikomisch is dat de wetenschap hier weinig soelaas brengt. Er bestaat een hele bibliotheek over hoe je leider wordt, van vaardigheden over identiteiten tot mensontwikkeling, maar er bestaat in vergelijking amper iets over “when do you step down as a leader?”. Het is des te opmerkelijker gezien de veelgehoorde kritiek dat leiders vaak te lang aan de macht blijven vasthouden.

Wellicht is het geheim verborgen in de complexiteit en ambiguïteit van het (werk)leven. Het lijkt me te eenvoudig om te geloven in het idee van Johan Cruijff, dat er slechts "één moment is om op tijd te komen. Ben je er niet, dan ben je óf te vroeg, óf te laat". Er zijn vermoedelijk meerdere momenten. Als leider sterf je vaak meerdere keren, maar hoe herken je het moment waarop je niet opnieuw geboren wordt?

Als leider sterf je vaak meerdere keren,
maar hoe herken je het moment waarop je niet opnieuw geboren wordt?

In mijn zoektocht werden mijn gedachten verlicht door twee bronnen deze zomer. Allereerst het prachtige boek dat Anne Lemaire me aanbeval: In love with the world: A monk’s journey through the bardos of living and dying van Yogey Mingyur Rinpoche en Helen Tworkov. Een waargebeurd verhaal van een 36-jarige rijzende ster onder de Tibetaanse Boeddhistische Meesters die zijn titels en rollen van zich wil afgooien door een vierjarige wandelretraite te ondernemen. Als bedelaar geraakt hij echter dodelijk ziek door voedselvergiftiging. De tweede bron was het boekje van David Whyte: Consolation: The solace, nourishment and underlying meaning of everyday words, dat jij me aanraadde. Dit prachtige boekje gaat op poëtische en filosofische wijze diep in op de betekenis van alledaagse woorden zoals eenzaamheid, ambitie, vriendschap en stilte. Oprechte dank voor deze inspiratie.

Misschien zijn de leiders en organisaties die, vaak achteraf gezien, te lang op hun positie blijven vasthouden, diegenen die verstrikt zijn geraakt in hun eigen verhaal. Het ego wordt vaak gevoed door vast te houden aan ideeën en identiteiten. Deze leiders en organisaties kunnen geen afstand meer nemen tussen hun rol of identiteit als leider van de organisatie en zichzelf. Ze zijn vergroeid met hun leiderschap; een vergroeiing die ontstaat naarmate ze in hun rol groeien.

Het loslaten van een rol of identiteit is geen plotselinge gebeurtenis, maar een proces. Dit proces sluit aan bij de Apocalypsofie van Lisa Doeland waar je naar verwijst, waarin het duidelijk wordt dat leiderschap voor een organisatie uiteindelijk eindigt. Als leider moet je groeien, maar ook weer groeien uit diezelfde rol. Echter, de lagen van het ego laten zich niet passief afpellen als plakband. Nee, ze vechten terug om intact te blijven.

Hoe merk je dan dat het ego de controle heeft overgenomen en dat jij en je organisatie vastlopen? Voor mij is het duidelijkste teken dat het tijd is om als leider te vertrekken het verlies van het eerste inzicht in ons boek Over leiderschap. Het verlies van empathie en mildheid, voor anderen, jezelf en de patronen in de organisatie. Dit kan zich uiten in cynisme, het niet meer aanpassen, een droogstaande stroom van ideeën, het niet meer kunnen meebewegen met veranderingen, het uitblijven van kloppen op je deur, vervreemding van de organisatie enzovoort.

De overname van het ego en de resulterende starheid zijn waarschijnlijk tekenen dat je te veel hebt geïnvesteerd. Of zoals de Boeddhisten zouden zeggen: "Je hebt te veel warmte verbrand." Mogelijk ben je opgebrand, waardoor het water verdampt en de lucht van de ruimte verbruikt is om het vuur brandend te houden. Water om los te laten, lucht om te beseffen dat alles beweegt en niets permanent is.

Alles is een proces, alles is in beweging

Leiders en organisaties die op tijd vertrekken, worden volgens mij gedreven door het geloof in de veranderlijkheid en vergankelijkheid van alles, inclusief henzelf. De dag waarop hun leiderschap wordt geboren, is ook de dag waarop het stervende is. Dit is in lijn met het leven zelf. Ze begrijpen dat hun leiderschap een tijdelijke golf is, niet de massa water die de oceaan vertegenwoordigt. Terugtrekking wordt gezien als de weg naar vooruitgang, als een daad van bevrijding voor zowel henzelf als de organisatie. Geen eenvoudige daad in een wereld van verslavende actie en engagement.

Deze leiders delen ook een diep geloof dat ze zelf en hun organisaties steeds opnieuw geboren worden. Kijk maar naar de herhaalde (her)geboortes van politieke partijen in Nederland. Dit roept de vraag op waar Lisa Doeland haar zekerheid vandaan haalt over het einde van de wereld. De wereld sterft voortdurend uit, en tegelijkertijd wordt ze steeds weer herboren - warmer, natter, kouder, rijker, armer... Alles is een proces, alles is in beweging.

Maar in een wereld vol materie, afleidingen en lawaai lijken veel leiders bang te zijn voor de leegte, de stilte, het kleine sterven dat voorafgaat aan wedergeboorte. Ze vrezen de vrijheid die gepaard gaat met stress en onzekerheid. Stilte wordt de begraafplaats van zekerheden genoemd, aldus David Whyte. Het voert ons voorbij de bekende realiteit, maakt scepsis irrelevant en stelt ons in staat om mee te bewegen met de stroom van het leven. Het is hier dat de essentie tot ons spreekt.

Veel leiders en organisaties zijn bevreesd voor deze tussentijdse fase, de creatieve leegte waarin het oude niet langer werkt, maar het nieuwe nog niet is verschenen. Deze leegte herbergt pure potentie. Jouw keuze om zijwaarts te gaan, om ruimte te maken in je agenda en open te staan voor stilte en toeval, vereist moed. Deze moed gun ik elke leider en ook mezelf. Juist in die leegte wordt wijsheid geboren. De wijsheid om aan te voelen wanneer het tijd is om te vertrekken, om te handelen door niet meer te handelen (Wu Wei). Daarom heb ik in oktober vijf weken ‘sabbatical’ genomen.

Zonder het vermogen om voortdurend te kunnen sterven, leven we in een wereld van schimmels, zoals ik deze zomer heb geleerd. Schimmels groeien in het donker en op dood materiaal. In de wereld van wijsheid sterft het ego dan ook voordat het leven begint.

Zijwaartse groet!
Jesse