Boekrecensie: Levenskunst voor gevorderden

vr 13 dec 2024 - Sijtze de Roos

De filosofische psychologie van Froukje D. Wirtz

Je hebt van die geschriften die je als het ware ‘toevallen’. Meestal zijn dat boeken die het je niet meteen makkelijk maken, die je uitdagen om er toegang toe te krijgen en er zelf betekenis in te vinden. Boeken die - hoe duidelijk qua compositie en rationeel qua inhoud ook - een beroep doen op je verstand, maar net zozeer op je hart. Want dat heeft, aldus Blaise Pascal (1669, 1997), “redenen die het verstand niet kent”.

Toeval
Voor me ligt zo’n boek, te weten Levenskunst voor gevorderden door Froukje Wirtz, dat me al bij het lezen van de inleidende woorden deed denken aan het bijna veertig jaar oude hoofdwerk van filosoof en kennistheoreticus Arnold Cornelis. Hoewel zij hem nergens noemt, komt haar benadering van de beleefde (gevoelde en beredeneerde) samenhang tussen mens en wereld naar mijn idee sterk overeen met de zijne. Net als Wirtz zoekt hij naar overzicht, naar een humane en betekenisvolle uitweg uit de toevallige wirwar van het bestaan. Met het blinde toeval kunnen we niets. “Toeval”, zegt Cornelis (1993, p. 247), “kan niet sociaal worden herkend, en ook niet communicatief van generatie op generatie worden doorgegeven”. Mensen streven daarom naar inkadering in een groter geheel, naar een systeem. Bijvoorbeeld door een boek te schrijven. Of te lezen. En daarmee te vorderen in de kunst en kunde van het leven.

Of ik gevorderd ben laat ik in het midden, maar mijn (Cartesiaanse) twijfels terzake verhinderden mij niet om me aan dit boek te wagen. ‘Wagen’ is in dit verband een gepaste uitdrukking, want Wirtz stelt eisen en daagt je uit om ook zelf orde te scheppen in wat ze schrijft. Op die manier win je mogelijk aan inzicht in wat je plek - en zelfs opdracht - in deze wereld kan zijn, hoe je daar achter komt en wat je daarvoor nodig hebt.

Mensen zijn identiek aan elkaar, en tegelijk ook per persoon uniek.

In extenso bespreekt de schrijfster wijsgerige voorwaarden voor een dergelijke, filosofisch onderbouwde psychologie. Daar is volgens mij inderdaad behoefte aan, want het vakgebied van de psycholoog is - om aan een oude klacht van wijlen Piet Vroon te refereren - een slechtgeorganiseerd rommeltje, dat onder het mom van therapie of coaching nogal eens aanleiding geeft tot oppervlakkige pleisterplakkerij. De schrijfster is daarom terecht uit op een stevige ondergrond.

Levenskunst voor gevorderden
Haar boek bestaat uit drie delen, die elk weer onderverdeeld zijn in drie hoofdstukken. Het boek is voorzien van een dankwoord, een forse literatuurlijst en uitgebreide personen- en zakenregisters. De structuur wordt verder gestut door korte inleidingen per deel, waarin wordt aangegeven wat delezer van de volgende hoofdstukken mag verwachten. Al met al geen overbodige luxe, want wat aan tekst voorligt is rijkelijk gevuld met op het eerste gezicht zeer uiteenlopende overwegingen en verwijzingen waarin je de weg moet zien te vinden. Ik heb het daarom benaderd als een ‘zoekboek’ dat je niet alleen van ‘a tot z’ leest, maar waar je ook kruiselings door heen en weer reist om aanvankelijk verborgen verbanden bloot te leggen; verbanden die in de tekst verscholen liggen, maar ook verbanden die je er als lezer zelf in aanbrengt.

De inhoud is te veelomvattend om hier beknopt samen te vatten. Maar in heel korte trekken komt het neer op het volgende. In het eerste deel werkt de schrijfster de stelling uit dat mensen identiek aan elkaar zijn, en tegelijk ook per persoon uniek. Het gaat dan om de wisselwerking daartussen: hoe word je mens op jouw manier? In deel twee bouwt zij daarop voort en stelt ze het fundamentele belang centraal van het contact tussen het ‘zelf’ en de ‘ander’, zoals dat in tijd en context is ingebed.

Als je alles betwijfelt, blijft toch je twijfel staan.

Naast vele andere invalshoeken komt aan de hand van een briefwisseling tussen Elisabeth van Palts en René Descartes de (vermeende) voorrang van ratio boven emotie aan de orde.
Hierover een kleine opmerking, die en passant duidelijk kan maken hoe dit boek je aan het werk zet als je er de tijd voor neemt. Descartes’ beroemde (of beruchte) uitspraak ‘cogito, ergo sum’ wordt vaak opgevat als een apodictum waarmee hij denken en voelen uit elkaar zou trekken en denken bovendien boven voelen zou verheffen.
Ik lees dat anders. Volgens mij stelt hij - in antwoord op de filosofische vraag ‘wat kan ik weten?’ - uitsluitend vast dat hij twijfelt. Als je alles betwijfelt, blijft toch je twijfel staan. Dat is dan wat je ‘zeker’ kunt weten. Ik zeg er bij dat twijfel (ook) een gevoelsdimensie heeft; verstand en gevoel vloeien er in samen. Geen wonder dat je nergens in zijn werk een ontkenning van emoties zult aantreffen. Hoe dit zij, Wirtz verleidt je om zelf verder te lezen wat Descartes en de Prinses van Palts daarover te melden hebben.

In het derde en laatste deel van haar boek behandelt ze de vraag hoe mensen hun existentiële angst te boven kunnen komen. Niet door ontwijking, ontkenning of klagend slachtoffergedrag en ook niet door zelfhulp of oppervlakkig gecoach. Wél met behulp van onze transcenderende vermogens. Daarmee dienen we waarden als het goede, het ware en het schone en stijgen we boven onszelf uit.

Beoordeling
Froukje Wirtz legt ons een ‘moeilijk boek’ voor. Wie in zeven snelle stappen op weg wil naar een verbeterd zelf, moet niet bij haar zijn. Maar wie wil vertragen en durft te studeren kan veel aan dit boek hebben.

Mij valt vooral de zorgvuldige benadering op, en ook een zekere, misschien iets te sterke behoefte aan volledigheid. Het blinde toeval dient, om met Cornelis te spreken, te worden getemd door betekenis. Dat blijkt duidelijk uit Wirtz’ rationele beredenering. Net zo goed draait haar betoog echter om redenen van het hart die het verstand niet kent. Omdat niemand daar ooit helemaal achter zal komen, is bereidheid, of misschien wel moed, vereist om te blijven zoeken. Als schrijfster en als lezer. Dat is wat mij betreft de essentie van levenskunst. Dit boek is daar een exemplarisch voorbeeld van.

De kunst is om er de tijd voor te nemen, net zoals al die andere geduldige lezers die allemaal ‘hetzelfde’ zijn. Maar wie daar niet voor terugschrikt kan ‘unieke’ vorderingen maken. Zo kan - om Cornelis (1993) voor het laatst aan te halen - “angst veranderen in geborgenheid en woede rechtvaardigheid ontmoeten”.

Sijtze de Roos is ex-president van de ANSE, interim chief editor van ANSE Journal en redactielid van het Tijdschrift voor Coaching.

Referenties
- Cornelis, A (1993). Logica van het gevoel. Stabiliteitslagen in de cultuur als nesteling der emoties. Amsterdam: Stichting Essence.
- Pascal, B. (1669, 1997). Gedachten. Amsterdam: Boom.
- Wirtz, F.D. (2024). Levenskunst voor gevorderden: Een filosofische psychologie. www.boekenmakers.nl